Plac Zamkowy

Plac Zamkowy

Dzięki pracy archeologów z Zakładu Archeologii Polski Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN w Poznaniu (badania trwały w latach 1958-1960 i 1963-1965) wiemy, że plac Zamkowy oraz pobliskie działki są nastraszą częścią naszego miasta. Właśnie tu znajdował się wczesnośredniowieczny gród, czyli ośrodek osadniczy poprzedzający powstałe później miasto. Założyli go w ostatniej ćwierci X wieku Pomorzanie jako ważną twierdzę graniczną na południowych rubieżach swoich ziem. Odnalezione przedmioty wskazały, że Nakło było nie tylko strażnicą, ale również znacznym ośrodkiem osadniczym o charakterze rolniczo–hodowlanym i rzemieślniczym. 

Jak jednak wyglądało to najdawniejsze Nakło? Warto zwrócić uwagę, że idąc dziś ulicą Hallera w kierunku placu Zamkowego początkowo teren opada w dół by na wysokości ul. Podgórnej zacząć wznosić się do góry, aż na charakterystyczne wzniesienie. Teren placu zdaje się być płaski, ale od zachodu i południa teren łagodnie opada w dół, a od wchodu ogranicza go dość stroma skarpa i płynąca w dole rzeczka Śleska. Badania archeologów wykazały, że pierwotnie plac Zamkowy oraz otaczający go teren był niższy o 4 m, a miejscami nawet o 10 metrów. Innymi słowy przez stulecia poziom tej części miasta znacząco się podniósł. Pierwotny gród nie wznosił się na wzgórzu tylko na stosunkowo płaskim terenie i dopiero nawarstwianie się kolejny warstw śmieci, ziemi, ruin, na przestrzeni stuleci doprowadziło do ukształtowania się charakterystycznego wzniesienia. Natomiast charakterystyczne obniżenie terenu na wysokości ulicy Podgórnej jest najprawdopodobniej pozostałością starej fosy.

Gród otaczały wały ziemne wysokie na kilka metrów. Wewnątrz znajdowały się chaty wzniesione w konstrukcji zrębowej. Ulice budowano ze skrzyń powstałych z 3 warstw pni sosnowych, po każdej stronie, przedzielonych mniejszymi i wypełnionymi korą, gałęziami i innym materiałem. Według przeprowadzonych prac po zachodniej stronie grodu, na terenie ogrodów posesji przy ul. Hallera i placu Zamkowego, powstało podgrodzie, najprawdopodobniej otoczone własnym wałem ziemnym. Gród od wschodu ograniczała rzeczka Śleska, a od północy, wschodu i południa najpewniej fosa zasilana wodami Noteci przy pomocy sytemu kanałów, śluz i jazów. Niektórzy badacze sugerują, że wskazany przez archeologów gród to w rzeczywistości podgrodzie, natomiast osada powstała na terenie ogródków działkowych była właściwym grodem, na którego miejscu miał powstać zamek. Z barku informacji na ten temat kwestia ta pozostaje nie rozwiązana. 

W 1299 roku ówczesny książę Władysław Łokietek nadał Nakłu prawa miejskie na prawienie niemieckim w odmianie magdeburskiej. Zasadźcą i dziedzicznym wójtem z woli władcy został Piotr z Duseden. Mężczyzna sprowadził grupę osadników, którzy mieli zasiedlić lokowane miasto i podmiejską wioskę. Kwestią sporną pozostaje, gdzie powstało miasto z rynkiem - na miejscu grodu, a może w innej lokacji. Żadne teksty historyczne o tym nie wspominają, jak i nie wskazują, gdzie stały takie budynki jak ratusz, sukiennice, waga miejska, czy łaźnie, a więc najważniejsze budowle każdego średniowiecznego miasta. 

W niektórych opracowaniach pojawiają się sugestie jakoby rynek był tożsamy z placem Zamkowy, nie mniej zachowane plany miasta na dwóch mapach: Karte des Bromberger Kanals, 1772 r. i Carte von dem Neuen Netz-Canal z 1774 r. nie potwierdzają tej teorii. Owszem obie mapy nie są dokładne, a miasto potraktowano w dużym uproszczeniu jednak nie ulega wątpliwości, że zaznaczono by na nich tak ważną część miasta jaką jest rynek. Nie mniej na mapie z 1772 r. przy zaznaczonej ul. Żydowskiej widać niewielki plac za pewne tożsamy z placem Zamkowym, ale na mapie z 1774 r. już go nie widać. Wchodząc w kwestię dywagacji można wysnuć co najmniej kilka wniosków: mapy są zbyt niedokładne i nie warto się nimi sugerować, rynek jest tożsamy z placem zamkowy, ale utracił na znaczeniu i go zabudowano, albo widoczny na mapie plac powstał w miejscu zniszczonej zabudowy, ale już w 1774 r. ponownie był zabudowany. 

Być może centrum miasta wskutek różnych katastrof, jak pożary, zmieniało lokalizację na przestrzeni stuleci. Niektóre źródła sugerują, że po tym jak powstał zamek nakielski plac Zamkowy, a przynajmniej jego północna cześć zaczęły funkcjonować jako podzamcze. W takim układzie, gdzie znalazłoby się ówczesne centrum miasta? Z barku materiałów historycznych i archeologicznych kwestia ta pozostanie otwarta. 

Przejdźmy teraz do czasach późniejszych. Do tej pory jednym źródłem potwierdzającym istnienie placu Zamkowego w dawnych czasach jest pochodząca z 1828 r. mapa niejakiego Quiriama. Na mapie widać, że plac był o połowę mniejszy niż dziś, mógł więc powstać wskutek pożaru, lub świadomego wyburzenia wcześniejszych budynków. Jak go nazywano w tamtych latach pozostaje zagadką, ale około 1880 r. przyjęła się nazwa Rynek Garncarski, bowiem aż do II wojny światowej handlowano na nim ceramiką. 

Po 1920 roku na krótko przyjęła się nowa nazwa plac Mieczysława. W tamtych czasach na placu powstała stacja benzynowa Aleksandra Wolskiego. Po II wojnie światowej plac oficjalnie nazwano Zamkowym i tak pozostaje do dziś. W latach powojennych na placu funkcjonowało targowisko, ale w końcówce lat 60-tych zostało przeniesione na teren pomiędzy ulicami Wodną, a Poznańską. Dopiero w latach 80-tych targowisko ponownie przeniesiono na plac Zamkowy. Ciekawostką jest, że do dziś na określenie placu, a być może samego targowiska funkcjonuje potoczna nazwa Szaberplac. 

Opracowanie: Krzysztof K. Przygoda

Zdjęcia: zbiory MZK, Krzysztof K. Przygoda

Materiał na zasadach licencji CC BY-NC-SA